بیان نامه دوستداران میراث طبیعی و فرهنگی ایران
بازنگری در روند سدسازی در کشور
چهارمین همایش علمی موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع ایران با عنوان « چالش‌های صنعت سدسازی با تاکید بر اثرات متقابل آن بر بخش منابع طبیعی »، با صدور بیانیه مهمی درباره بررسی تاثیرات منفی روند فعلی سد سازی در ایران، به کار خود پایان داد.
در بیان نامه پایانی این همایش که با امضای شماری از دوستداران میراث طبیعی و فرهنگی و سازمان های غیردولتی منتشر شد، امضاکنندگان با اشاره بر اثرات منفی سدسازی بی مطالعه ، خواستار بازنگری در روند سد سازی کشور شدند و تاکید کردند: رده 132 به عنوان جايگاه ايران در زمينه حفاظت از محيط زيست نشان می دهد که کشور عزيز ما از 90 درصد کشورهای جهان در اين زمينه عقب تر است و ما از بابت بی توجهی به محيط زيست، جزء تخريب يافته ترين کشورهاي جهان به شمار مي رويم. اين درحالي است که ايران از معدود کشورهايي است که در قانون اساسي خود حفاظت از محيط زيست را تاکيد کرده است. در اصل 48 قانون اساسي رعايت بدون تبعيض بهره برداري از منابع طبيعي تاکيد شده است و در اصل 50 حفظ محيط زيست وظيفه عمومي تلقي شده و فعاليت هاي اقتصادي و غيرآن که با آلودگي محيط زيست يا تخريب غيرقابل جبران آن ملازمه پيدا کند ممنوع اعلام شده است. همچنين اصل 44 قانون اساسي لزوم تداخل و تعامل بخش هاي خصوصي و تعاوني در کليه فعاليت ها را الزامي مي سازد. ايران از امضاکنندگان دستورکار 21 گردهمايي سران زمين ريودوژانيرو در 1992 بود و نيز در 1994 ايران پيمان مقابله با بيابان زايي را امضا کرد. رويکرد سازه اي عرضه آب، ناقض قوانين و تعهدات يادشده است و سدسازي از عوامل تخريب محيط زيست به شمار مي رود که آسيب جبران ناپذيري به آبخيزها، کوهستان ها، جنگل ها و رودخانه ها تا سيلاب دشت ها، دهانه ها، تالاب ها، درياچه ها، و درياهاي کشور وارد کرده است .
سدسازي فعاليتي بيابان زا به شمار مي رود. هر سد دست کم پنج هزار هکتار اراضي جنگلي در بالادست و مخزن تا پایين دست را تخريب و تهديد مي کند. هر سد سالانه بخشي از آب تجديد پذير کشور را تبخير مي کند و سالانه تا 5 ميليارد مترمکعب يا بيشتر از آب تجديد پذير کشور از پشت سدها تبخير مي شود. سدها تغيير کاربري زيادي در طبيعت ايجاد مي کنند. سدها سبب تخريب يا تهديد جدي اکوسيستم هاي آبي و زيستگاه هاي وابسته به آن در تالاب ها و درياچه هاي کشور شده اند. دشت هاي پایين دست گاه در اثر ورود آب جديد، با زهدارشدن و بالاآمدن سفره زيرزميني روبرو شده اند که در نتيجه توان توليد پيشين خود را از دست داده اند. انحراف آب با يک سد گاه سبب حذف حقابه نوشته يا نانوشته دشتي ديگر شده است. سيلاب دشتهايي که سفره زيرزميني آنها با سيلاب تغذيه مي شد با احداث يک سد در مسير سيل، با کاهش آب د ر اراضي آبي ديرينه خود روبرو شده اند.
بررسي ها نشان داده اند که فايده هاي نسبت داده شده به سدها بسيار اغراق آميز و غيرواقعي بوده اند. شرکت هاي مشاور و پيمانکار سدساز به روياپردازي هاي غيرواقعي دست مي زنند. فرايند تصميم گيري شفاف نيست و در برابر اشتباهات و پيامدهاي ناسازگار سدها پاسخگويي وجود ندارد. داده هاي مربوط به سدها از دسترس عموم بيرون است. دانش بومي اين سرزمين با 2500 سال پيشينه تمدن و خدمت درخشان به دانش بشر به ويژه در زمينه دسترسي و بهره برداري درست و پايدار از منابع آب مانند قنات ها، آب بندان ها، مخزن هاي زيرزميني و ....در رويکرد مديريت بخش آب با سدسازي ناديده گرفته مي شود و نبايد آسيب سدها به ميراث فرهنگي و تاريخي و اهميت آن در هويت و وحدت ملي را از نظر دور داشت. کساني که در پایين دست حقابه و يا حق ماهيگيري و معيشتشان از رودخانه ضايع مي شود و نيز کساني که خانه زادگاه و معيشت خود در سايه ساخت يک مخزن را ازدست مي دهند، حقوق حقه شان ناديده گرفته مي شود. مطالعات مديريت جامع منابع و مصارف در آبخيزها انجام نشده است.
راندمان کاربرد هر مترمکعب آب در کشور کمتر از 4/0 يا 40 درصد است. آيا بهتر نيست که به جاي ساخت سدها، به کمک رويکردهاي بسيار کم هزينه تر مديريت تقاضا از جمله کاهش هدررفت؛ رقم فوق را دست کم به 1 برسانيم که به معني 5/2 برابر شدن حجم آب در دسترس کشور خواهد بود؟
راهکارهاي بدون سدسازي تأمين آب و نيرو گذشته از تطابق کامل با مفاد اصول 48 و 50 قانون اساسي و تعهدات بين المللي کشور با شيوه‌نامه‌هاي توسعه پايدار و تخصيص موثر نيز هم‌خواني بيشتري دارند. بخش خصوصي به خوبي مي‌تواند در اين رويکرد به همکاري بپردازد. اين راهکارها از ساخت هر سدي کم‌هزينه‌ترند و دانش بومي درخشان آزموده شده در اين سرزمين را نيز به کار مي گيرد.
اثرات منفي سدها بر محيط زيست فيزيكي، بيولوژيكي و اجتماعي آن‌قدر زياد است كه بسياري از كشورهاي توسعه‌يافته از دهه ي 70 به اين‌سو ديگر نه تنها سدي نمي‌سازند كه به جمع كردن و برچيدن سدهاي خود به قيمت‌هاي بسيار گزاف پرداخته اند تا اثرات منفي آنها بر محيط را بزدايند و رودخانه‌ها را احيا كنند؟ ( بانک جهاني در پنجاهمين سالگرد تأسيس خود اعلام كرد: 80 درصد سدهايي كه نسخه ساختش توسط اين سازمان در طي 50 سال گذشته در جهان و به‌ويژه كشورهاي در حال توسعه پيچيده شده، نبايد ساخته مي‌شدند، زيرا ضررهاي زيست‌محيطي آنها بيش از منافع آن بوده‌اند! )
امضا کنندگان این بیانیه در پایان توجه مسئولان را به این نکته جلب نموده اند : با توجه به اين كه در ايران تاکنون ارزيابي تطبيقي و راستي آزمايي سدها انجام نگرفته است و همچنين با عنايت به اين كه بخش بزرگي از شبکه هاي آبياري منسوب به سدهاي ساخته‌شده هنوز ساخته نشده است و برآورد شده که با روند کنوني 70 سال زمان براي ساخت و اتمام آنها نيازاست، آيا بهتر نيست ساخت هر سد جديدي را به اتمام کامل طرح هاي گذشته و رسيدن به درآمدهاي موعود آنها موکول کنيم؟
بنا به مراتب فرزانگی ، ایجاب می کند که از طراحی و ساخت هر سد جدید بگذریم و با توجه به دستاوردهای علمی جدید در پی جلوگیری از تخریب زیست محیطی به نحوه گزینش های علمی روز جهان دست یابیم. با همه عشق به اين سرزمين که ميراث پرافتخار نياکان ماست چشم در راه واکنش شايسته مسئولان هستيم .
افراد و سازمان های امضاکننده ایین بیانیه به ترتیب حروف الفبا به این شرح اند:
بهرام آبتین، دکتر فریبرز آذر پناه،مهندس اسماعیل احمدی، بانو دکتر لقا اردلان، مهندس محمد اسدی، اسداله افلاکی، مهندس محمد اویسی، مهندس مرتضی بدیعی، مهندس امیر پریزاد، بانو گیتی پورفاضل، دکتر جهانگیر نژاد، بانو مژگان جمشیدی، عیسی خان حاتمی، دکتر احمد حیدری نیا، دکتر هوشنگ خیر اندیش، دکتر محمد علی دادخواه، محمد درویش، بانو دکتر فاطمه رحمانی ، مهندس آرش رحمانی، دکتر علی رضایی، مهندس اشکان رضوی، مهندس کورش زعیم، دکتر شاهین سپنتا، نرگس ستوده، عبدالفتاح سلطانی، مهندس مجید ضیایی، دکتر مهران عربی ( اورک )، مهندس حسین عزت زاده، مهندس احمد فرخی، دکتر محسن فرشاد، مهندس اسماعیل حاج قاسمعلی، دکتر علی حاج قاسمعلی، لهراسب قلی پور، دکتر اسماعیل کهرم ، پروفسور امید علی کرم زاده، دکتر ناصر کرمی علی محمودی، دکتر مهرداد نامداری، دکتر علی اکبر نقی پور، مهندس حبیب یکتا.
انجمن آناهیتا اهواز ، انجمن آناهید اهواز، انجمن اهورامنش فارس، انجمن تاریخی و اموراجتماعی رستاد فارس،انجمن دوستداران میراث فرهنگی تاریانا خوزستان،انجمن دوستداران میراث فرهنگی تاریشا ایذه، انجمن دوستداران میراث فرهنگی شوش، انجمن دوستداران میراث فرهنگی فارس، انجمن دوستداران میراث فرهنگی مسجد سلیمان، انجمن فرهنگی آریانا فارس، انجمن کانون فرهنگی لر بختیاری ایرانیان، انجمن هزارگان پارسه فارس، جمعیت زنان مبارزه با آلودگی محیط زیست، خانه مطبوعات استان چهارمحال بختیاری، دوستداران محیط زیست و میراث فرهنگی دانشگاه آزاد اسلامی واحد های اهواز- مسجد سلیمان- شوشتر دزفول- ماهشهر و ایذه ، دوستداران محیط زیست و میراث فرهنگی دانشگاه چمران اهواز، دوستداران میراث فرهنگی و محیط زیست
